ALBERT KAHN ARŞİVİNDE TURGUTLU’DAKİ GAYRİMÜSLİM YAPILARI

Mustafa Altınbaş

Dinî Yapılar

Gezegen Arşivleri’nde Turgutlu ile alakalı (şu ana kadar) toplam altı yapının fotoğrafına ulaşılabilmiştir. Bunların dördü Müslüman, ikisi ise gayrimüslim ibadethanesidir. Fotoğraflardan da görecek olduğumuz üzere bazı eserlerin sadece kalıntılarının fotoğrafları mevcutken bazılarının ise yalnızca belli cephelerden çekilmiş fotoğrafları görüntülenebilmiştir.

Arşivdeki Türk-İslam eserlerinden üçü günümüze kadar varlığını sürdürebilmişken biri maalesef ki tamamen yok olmuştur. Yapılan sözlü tarih çalışmaları neticesinde yok olan yapımızın ağırlıklı olarak ahşap malzemeden meydana geldiği düşünülmektedir. Yapı yangın neticesinde ayakta kalamamış; sadece minaresinin ana aksı sağ çıkabilmiştir.

Gayrimüslim Yapıları

Gayrimüslim yapılarından biri, günümüzde de ayakta olan Ermeni Kilisesi’dir. Kilisenin Kahn arşivinde şu ana kadar tek bir fotoğrafı bulunmaktadır. Bundan dolayı yapının mimarî tanımlamasını ve estetik niteliklerini bugünkü haline bakarak yapacağız. Yapı ile alakalı Kahn arşivinde bulunan fotoğraf, yapının ana girişi önünde yer alan insan topluluğundan ibarettir. Ancak yine de kilisenin ön cephesi hakkında bize bilgi vermektedir. Diğer bir gayrimüslim yapımız ise sinagogdur. Bu yapı Cumhuriyet sonrasında yıkılmış ve yerine uzun bir süre sonra yeni bir sinagog inşa edilmiştir.

Ermeni Kilisesi

Turgutlu’nun görkemli yapılarından biri olan Ermeni Kilisesi’nin (Eski Belediye Binası) tam olarak ne zaman tamamlandığı bilinmemekle birlikte XVII. asrın sonlarında inşâsının başlandığı bilinmektedir. Nitekim bu dönemde Turgutlu’yu ziyaret eden seyyah Edmund Chishull, şehirde bir Ermeni kilisesinin yapıldığını ve hatta bu ibadethâne için sultandan izin alındığını yazmaktadır.[1] Sonraki dönemlerde yapı tek bir kompozisyondan çıkıp Türk-İslam yapı gruplarına benzer şekilde bir külliye kompleksine dönüşmüştür. İbadethânenin yanına iki yapı daha eklenmiştir.

Ermeni kilisesi doğu-batı eksenli bir plan şemasına sahiptir. Günümüzde yapının batı cephesi, kapalı durumda olmakla birlikte otuzlu yıllardan önce açık olduğu görülmektedir. Nitekim Turgutlu Kent Müzesi’nde bulunan fotoğraf arşivlerinden yapının bu yıllarda belli eklemeler ile tadilattan geçtiği ve kullanıma açıldığı bilinmektedir. Gezegen Arşivleri’nde yapıyla ilgili fotoğraflardan eserin bir artriumu (batı yani giriş cephesindeki sütunlu avlu) olduğu görülmektedir. Ancak bu bölüm Cumhuriyet’in erken dönemlerinde işlevsellik açısından kaldırılarak yerini kapalı bir açıklığa bırakmıştır. Kahn’ın arşivinde görülen fotoğrafa göre artriumdan tonozlu veya kubbeli bir düzen ile giriş sağlanmaktadır. Yapının batı cephesinde, naosa girişi sağlayan ana kapı basık kemerlidir. Kemerde kullanılan malzeme ise granit ve düzgün kesme taştır. Giriş açıklığının üstünde yapının kitabesi yer almakla beraber kitâbe net olarak okunamamaktadır. Yapı günümüzde almaşık bir malzeme yapısına sahiptir. Ancak Kahn arşivinde yer alan fotoğrafa göre giriş açıklığının güneyinde görülen mimarî malzemeye bakıldığında eserin kesme taştan inşâ edildiği düşünülmektedir. İbadethânenin kuzey ve güney eksenlerinde dört aşağıda dört ise yukarıda olmak üzere yuvarlak kemerli pencereler mevcuttur. Doğu eksende, apsisin iki yanında birer niş bulunmaktadır. Günümüzde yapının doğu bedeninde diğer pencereler ile aynı özellikleri taşıyan iki adet pencere bulunmaktadır. Bahsi geçen bu iki pencereden başka her iki yanda birer adet olmak suretiyle damla şeklinde aydınlatıcı pencereler mevcuttur. Ayrıca bemanın üstünde bir adet de gül pencere mevcuttur.

Yapının üst örtüsü içten tonoz şeklinde iken eski fotoğraflarına bakıldığında bu birimin kırma çatı şeklinde yapıldığı görülmektedir ve bun bölüm, günümüzde de bu şekildedir. Yapının batı ekseninde ise kuzey-güney eksenlerinde olduğu gibi iki adet aynı nitelikte pencere mevcuttur. Bunun yanı sıra günümüzde giriş açıklığının üstünde bir adet yuvarlak kemerli diğerlerinden daha küçük bir pencere mevcuttur ki bu pencerenin kitâbenin yerini aldığı düşünülmektedir. Bahsi geçen pencerenin üstünde aynı özelliklerde ve nispeten daha küçük bir pencere daha bulunmaktadır.

Yapı hakkında Osmanlı Arşivlerinde de bir plan mevcuttur. Ancak bu planda ibadethânenin pencere ve giriş açıklıkları gibi ayrıntılı şeması bulunmamaktadır. (Fotoğraf 3) Arşivlerde bulunan planın ana kapsamı, eserin güneyine yapılan okul planları ve papaz hâneleridir.

Fotoğraf 3: Ermeni Kilisesi (Eski Belediye Binası), Yapılacak Olan Mektep Binaları, H.1310/1893[2]

Sinagog

Tarihî kayıtlara bakıldığında Turgutlu’da iki adet sinagog bulunduğu anlaşılmaktadır.[3] Yapılar hakkında başka herhangi bir kaynak bulunmamakla birlikte her iki yapı da günümüze ulaşamamıştır. Turgutlu’da günümüze kadar varlığını koruyan yalnızca bir sinagog olmakla birlikte işlevselliğini kaybeden yapı, Musevilerin bölgeden gitmesi ile birlikte yapı, son olarak Halk Eğitim Merkezi tarafından kullanılmıştır.

Kahn arşivinde bulunan fotoğraftaki sinagog binası, harap bir durumdadır. Yapı yangından ileri düzeyde etkilenmiştir. İbadethânenin örtü sistemi tamamen çökmüş olarak görünmekle birlikte yalnızca beden duvarları ile ayakta kalabilmiştir. Eserin malzeme cinsi taş-tuğla almaşığından oluşmaktadır. Dış cephede diyagonal alçı kabartmalar dikkat çekmektedir. Yapı hakkında tek fotoğraf bulunduğu için eserin mimarî unsurları hakkında net bir yargıya varılması mümkün değildir. Ancak fotoğraftan anlaşılacağı kadarı ile yapıda toplam sekiz adet basık kemerli pencere mevcuttur. Yapıda bir bodrum kat uygulaması olabilmekle birlikte fotoğraftan bahçeli bir şemaya sahip olduğu söylenebilir. Ayrıca yapıyı çepeçevre saran saçak dikkat çekmektedir.

Fotoğraf 4: Turgutlu'daki Sinagog Harabesi[4]