Alaşehir Belediyesi’nin Kuruluşu ve İlk Belediye Başkanları (1877-1908)

Bilindiği üzere belediyeler yerleşim yerlerinin beşeri ve fiziki ihtiyaçlarını karşılayan, içme suyu tedarikinden imar planlarına, yol ve kaldırım inşasından kültürel ve sosyal faaliyetlere kadar bir dizi hizmeti yerine getiren ve yerelde toplumun birçok ihtiyacını karşılamaya yönelik işler yürüten önemli kurumlardandır. Türkiye’de ilk belediyelerin kuruluşu ise Cumhuriyet’ten çok önceki yıllarda, 19. Yüzyılın ikinci yarısında, Osmanlı devletinin her sahada batılılaşma çabasının hız kazandığı dönemde bu çabanın bir sonucu olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu dönemden önce nahiye, kaza ve hatta vilayet merkezlerinde, bugün belediyeler eliyle gerçekleştirilen çoğu iş, bu yerleşim yerlerindeki insânî ihtiyaçlar ve neredeyse tüm bayındırlık hizmetleri hayırseverler tarafından kurulan vakıflar tarafından veya bizzat ahalinin iâneleri ile karşılanmaktaydı. Ancak Osmanlı devletinin son asrında hem vakıf sisteminin işlevini yitirmeye başlaması hem de devletin tek elden yönetilen yerel kurumlar ihdas etme ihtiyacı hissetmesi ile önce İstanbul’da ardından tüm Osmanlı coğrafyasında belediye daireleri kurulmaya başlandı. Böylece belde hizmetlerinin yerel yönetimler tarafından yürütüleceği zamana yayılacak olan ve zamanla olgunlaşan bir kurumsallaşma süreci başlamış oldu.

Osmanlı taşrasında modern anlamda belediye teşkilatlanması esasen 1864 yılında yayınlanan vilayet nizamnamesi ile başlamış, ardından yayınlanacak olan nizamnameler ve düzenlemeler ile belediyelerin yetki ve sorumlulukları şekillenmiş, ayrıca nerelerde belediye dairelerinin kurulacağına yönelik kriterler belirlenmiştir. Ancak Osmanlı belediyeciliğinin esas dönüm noktası 1877 yılında düzenlenen Vilayetler Belediye Kanunu ile olmuştur. Bu kanun, diğer nizamnamelerden farklı olarak, tüm taşrada belediye dairelerinin kurulmasını öngören değil doğrudan emreden ilk yasal düzenlemedir.[1] Ve Anadolu’nun birçok yerinde belediye idarelerinin kurulması bu tarihten sonra olmuştur.

Osmanlı devleti liman kentlerinde, stratejik öneme sahip şehir ve kasabalarda, tren yolu veya mühim kara yollarının güzergahları üzerinde bulunan veya vilayet merkezi olan yerlerde ve nüfusu ve iktisadi ehemmiyeti yeterli görülen ve dışarıya açık bölgelerde belediye teşkilatlanmasını öncelikli görmüştür.[2] Bölgemizde kurulan ilk belediyeler de bu kriterlere sahip olan kasabalarda tesis edilmişlerdir. Bölgemiz için konuşacak olursak özellikle Manisa, Turgutlu, Salihli, Alaşehir gibi kasabalar hem İzmir-Kasaba demiryolunun geçtiği güzergah üzerinde bulunmaktaydılar hem de kalabalık nüfuslara ev sahipliği yapan, iktisadi hayatı canlı büyük kazâ merkezleriydiler. Bu sebeple de 1870’lerin başlarından itibaren bu yerlerde belediye daireleri kurulmuş bulunmaktaydı.

Bir belediye dairesinin kesin kuruluş tarihini tespit edebilmek için en önemli kaynak şüphesiz ki belediye arşivleridir. Ancak maalesef ki yerel arşivlerin yeterince korunmaması araştırmacıları bu kaynaktan yoksun bırakmakta, devlet arşivlerinde bulunan ve belediyelere ait olan belgelerin ise yeterli miktarda veri içermemesi tarih tespitini zorlaştırmaktadır. Bu sebepledir ki bugün varlığını hala devam ettiren belediyelerin birçoğu gerek logolarında gerekse internet sitelerinde ya yanlış tarihler belirtmekte veya hiç belirtmemektedirler. Alaşehir belediyesi de bu kurumlarımızdan birisi olmakla beraber belediyenin internet sitesinde kuruluş tarihinin 1921 yılı olduğu yazmaktadır.[3] Ancak Osmanlı Devletine ait Aydın vilayet salnameleri, yani il yıllıkları, incelendiğinde görülmektedir ki en eski tarihli salnamede, 1879 yılında, Alaşehir’de bir belediye dairesi bulunmaktadır ve Alaşehir belediyesi 1879’dan 1908’e kadar Alaşehir’e çok ciddi hizmetlerde bulunmuştur.

Yukarıda da bahsedildiği gibi Alaşehir belediyesinin kesin kuruluş tarihini gösteren herhangi bir belge bulunmamaktadır. Ancak İzmir-Kasaba demiryolu güzergahında bulunan ve Alaşehir ile hemen hemen aynı demografik, iktisadi ve stratejik özelliklere sahip olan Turgutlu’da belediye dairesi, en erken örneklerden birisi olarak, 1872 yılında yani demiryolunun açılışından 7 yıl sonra kurulmuştur.[4] Taşradaki erken tarihli belediye idarelerinin kuruluşuna dair en önemli adımlardan birisinin 1871 vilayet nizamnamesi olduğunu düşünecek olursak Turgutlu belediyesi hiç şüphesiz ki bu nizamnamedeki yönergeler üzerine, nizamnamenin yürürlüğe girmesinin hemen ardından, tesis edilmiştir.

Anadolu’daki belediye idarelerinin ekseriyetinin 1877 vilayetler belediye kanunu ile kurulmuş olduğunu yukarıda ifade etmiştik. İzmir-Kasaba demiryolunun Alaşehir’e kadar olan bölümünün 1875 yılında açıldığını, dolayısıyla Alaşehir’e demiryolunun bu tarihte geldiğini ve kazanın dışarıya bu tarihte açıldığını göz önünde bulunduracak olursak Alaşehir belediyesinin 1875 sonrası bir tarihte kurulduğunu düşünmemiz gerekir. Bu durumda Alaşehir belediyesinin, komşu ilçelerde de olduğu üzere, 1877’de yayınlanan belediyeler kanunu gereğince kurulduğu anlaşılmaktadır.

Vilayet nizamnameleri uyarınca Alaşehir belediyesi, 1’i belediye reisi diğerleri meclis üyesi olmak üzere, 6 üyeden meydana gelmekteydi. Belediyede ayrıca bir Katip, yani yazı işleri müdürü, bir sandık emini yani mâli işler müdürü, bir komiser yani zabıta müdürü, bir tabip yani belediye doktoru ve son olarak da bir adet gaz depo memuru istihdam edilmekteydi. Ancak en erken tarihli salname 1879 yılına ait olduğundan Alaşehir belediyesinin ilk iki yılına dair, şuan için, herhangi bir bilgiye maalesef sahip değiliz.

En erken tarihli salnameye göre 1879 yılında Alaşehir belediye başkanı Mehmet Ağa’dır. Mehmet Ağa 1881 yılına kadar bu görevi yerine getirmiş daha sonra başkanlığı kendi döneminde azalık yapan Hacı Mustafa Efendi’ye devrederek Alaşehir maarif komisyonu reisliğine geçmişti.[5] Mehmet Ağa’nın reisliği döneminde, 1879-1881 yılları arasında, belediye meclisi Hacı Mustafa Efendi, Mehmet Efendi, Hüseyin Efendi, Vasilaki Efendi ve Nikolaki Efendi’den meydana gelmekteydi.[6]

1882-1884 arası dönemde belediye reisi Hacı Mustafa Efendi, belediye meclisi üyeleri ise Mehmet, Hacı Bekir, Nikolaki, Angeli ve Vasil Efendilerdir.[7] Bu dönemde belediye tabibi Petraki, belediye mimarı Caber Bey, sandık emini Bektaş Efendi ve katip de Nuri Efendi’dir.[8] 1884 yılında Nikolaki Efendi meclis üyeliğinden ayrılmış yerine ise Hakkı Efendi gelmiştir. 1885-1887 arası dönemde belediye reisliği vazifesini Mehmet Sadık Efendi üstlenmiştir ve  bu dönemde belediye meclisi Hacı Mehmet Ağa, Ethem Bey, Hacı Hüseyin Efendi, Nikolaki Efendi ve Hacı Vasil Ağa’dan meydana gelmiştir.[9] 1888 yılında Alaşehir Belediye başkanlığını, bir yıl süreyle, Hacı Bekir Efendi yürütmüş ve bu tarihte Hacı Hüseyin Efendi meclis üyeliğinden ayrılarak görevini İzzet Bey’e bırakmıştır.[10]

1889-1891 arası dönemde belediye başkanı olan Hacı Mehmet Efendi yönetimindeki Alaşehir Belediye meclisi Hacı Mustafa Efendi, Ethem Bey, Hacı Himmet Ağa, Nikolaki Efendi ve Hacı Vasil Efendi’den oluşmaktaydı.[11] 1891-1894 yılları arasında ise Alaşehir Belediyesi’ne Hacı Mustafa Efendi başkanlık etmekteydi.[12] 1894-1898 arası dönemde Alaşehir belediye meclisi üyeleri, önceki döneme nazaran, değişmemiş[13] sadece farklı olarak belediye başkanlığı görevini Eyüp Efendi yürütmüştü.[14] 1899-1901 arası dönemde Alaşehir belediye başkanı Hacı Mustafa Efendi, belediye meclis üyeleri ise Hacı Ahmet Efendi, Ömer Efendi, Galip Efendi, Hacı Penayot Efendi ve Hacı Dimitri Efendi’dir.[15] 1901-1903 döneminde belediye başkanlığına, 1894-1898 döneminde de başkanlık yapan, Eyüp Efendi tekrar seçilmiştir. Bu dönemde belediye meclisi Süleyman Efendi, Hüseyin Efendi, Mehmet Ali Efendi, Angeli Efendi ve Menolaki Efendi’den meydana gelmekteydi.[16] 1903-1905 arası dönemde belediye başkanlığına Hacı Ahmet Efendi seçilmiştir ve belediye meclisi Mustafa Efendi, Ömer Efendi, Galip Efendi, Kosti Efendi ve Hacı Penayot Efendi’den meydana gelmektedir.[17]

Son olarak 1908 yılı salnamesine göre Alaşehir belediye başkanı, bu tarihte, gümüş iftihar madalyasına sahip olan Ömer Efendiydi. Belediye meclisi ise Eyüp Efendi, Hasan Efendi, Ahmet Nadir Efendi, İstavro Efendi ve Nikolaki Efendi’den meydana gelmekteydi.[18]