1984 Yılında Turgutlu (6-7) Turgutlu Denilince Akla 'Tuğla' Geliyor

6

Turgutlu Denilince Akla ‘Tuğla’ Geliyor

İlçede 60’ın üzerinde toprak sanayi ile ilgili blok, tuğla ve kiremit fabrikası bulunuyor. Buradan ülke ihtiyacının büyük bir bölümü karşılandığı gibi yurtdışına da ihracat gerçekleştiriliyor.

Turgutlu denilince tuğla, kiremit, blok akla gelen ilk isimler oluyor. Öyle ki Türkiye’nin tuğla üretiminde en yoğun olduğu bölgelerden birini ilçedeki tuğla sanayi teşkil ediyor.

Ege Üniversitesi’ndeki öğretim görevlileri, derslerinde Turgutlu’nun kaliteli, sağlam, sıhhî, dayanıklı tuğlalarını her yeri geldiğinde övgülüyorlar.

İlçede 60’ın üzerinde toprak sanayi ile ilgili blok, tuğla, kiremit fabrikası bulunuyor. Kıbrıs, İran, Irak gibi Ortadoğu ülkelerine ihracat yapılıyor.

Hammadde Dağ ve Tepelerden Karşılanıyor

Tuğla sanayinin hammaddesini killi toprak oluşturuyor.

Hammaddeyi 1980 yılına kadar Çakal Azmağı bölgesinden aldıklarını söyleyen Turgutlu Toprak Sanayicileri Derneği Başkanı Coşkun Görçiz, 1980 yılında getirilen yasaklama ile hammaddelerini devletçe gösterilen dağ ve tepelerden sağladıklarını belirtti.

Hammadde (killi toprak) fabrikalarda özel makinelerde ıslatılarak çamur haline getiriliyor.

Çeşitli tipteki modern makinelerde, vakumlarda istenilen tipte tuğla, kiremit, blok haline getirildikten sonra bunlar dönen bantlar ile taşınarak ızgaralara işçiler tarafından istif ediliyor. Güneşte kurumaya bırakılıyor. Bu kuruma işlemini bazı fabrikalar kurmuş oldukları ısıtma odalarında gerçekleştiriyor.

Bu güneşte kurutma işlemi tamamlandıktan sonra, toprak sanayi ürünleri, fabrikaların dev kurutma fırınlarına bloke ediliyor.

“İnşaat Sektörü Olumsuz Etkiliyor”

Kömür tozuyla yanan bu dev fırınlarda, ürünler işleme göre birkaç gün fırında kalıyor. Ve toprak sanayi ürünleri pazarlamaya hazır duruma getiriliyor.

Turgutlu Toprak Sanayicileri Derneği Başkanı Coşkun Görçiz, “İlçede toprak sanayi fabrikaları adedi çok fazla. Kapasite de bu nedenle fazla. 1 milyon tuğla üretiyoruz. Diğer fabrikaların çoğalması ve inşaat sektöründeki durgunluk bizi olumsuz etkiliyor” dedi.

“Fabrika ve Üretim Çok Alıcı Yok”

Turgutlu Toprak Sanayicileri Derneği Başkanı Coşkun Görçiz, “İnşaat sektöründeki durgunluk bizi gene etkiliyor. Fabrika adedi çok, üretim çok ama alıcı yok” diyor.

7

Toprak Sanayiinde 3 Bin İşçi Çalışıyor

Turgutlu Toprak Sanayicileri Derneği Başkanı Coşkun Görçiz, “Ürünlerimize Türk Standartları Enstitüsü TSE belgesi verilmiyor. Neden verilmediğini de bir türlü anlayamıyoruz. Zira tuğlamıza her zaman talep var” diyor.

Turgutlu Toprak Sanayicileri Derneği Başkanı Coşkun Görçiz, toprak sanayi fabrikalarında 3 bin işçinin fiilen çalıştığını belirtti. Görçiz, bu fabrikaların da yan sanayi oluşturduğunu, örneğin tornacılık, kaynakçılık, vinççilik, nakliyecilik firmalarının da bu konuda çok sayıda işçi ve iş sahasını oluşturduğunu söyledi.

Dernek Başkanı, Türkiye’nin en iyi tuğlasının Turgutlu’da yapıldığını belirterek konuşmasını şu şekilde sürdürdü:

“Bu sektörün de bir takım sıkıntısı var. Türk Standartları Enstitüsü’nden (TSE) hiçbirimize TSE belgesi verilmemektedir. Eğer diğerlerine veriyorlarsa İstanbul, Trakya ve diğerlerine de verilmesi gerekir. Merkez zaten Turgutlu. İstanbul, Turgutlu tuğlasını her zaman tercih ediyor. Ama niye size verilmiyor diye sorduğumda, ‘vallahi biz de anlamıyoruz’ diyorlar. Yolladığımız belgeler uygun değildir diye geri geliyor. TSE’deki yetkililerin bizlere daha ciddi eğilmeleri gerekir.

Milyarlık Yatırımlar Atıl Hale Geldi

Ekonomideki genel durgunluktan en fazla etkilenen sektörün başında taş, toprak sanayi geliyor. İran-Irak savaşının devam etmesi, Beyrut’taki çarpışmaların sürmesi ve inşaat sektöründe yaşanmakta olan krizin bu işletmeleri güç durumda bıraktığı ileri sürülüyor.

Turgutlu ilçesindeki mevcut tuğla fabrikalarında milyarlık yatırımlar atıl halde. Büyük bir kısmı da çalışamaz durumda. Bazı fabrikalar da yarım kapasite ile çalışıyor.

1970’li yıllarda tuğla piyasasının çok canlı olduğu, fabrikanın bir yılda kendisini amorti ettiği belirtiliyor. Bu nedenle bazı müteşebbislerin bağlarını, tarlalarını satarak bu işe para yatırıp önüne gelenin fabrika çattığı söyleniyor.

İlgililer, “Talepten fazla arzın yaratıldığı, tuğla sanayi ürünlerinin satış fiyatları maliyet üzerine düştü. Giderek bunalımlı, sıkıntılı günlere giriyoruz.” diyorlar.

Uzak İllerden Geliyorlar

Toprak sanayi, Turgutlu ilçesinin can damarı. Tuğla deyince akla hemen bu ilçe geliyor. Tuğla fabrikalarında çalışan işçilerin büyük bir çoğunluğu da buraya uzak illerden geliyorlar. 

1984’ten 2022’ye

Toprak, Turgutlu’nun içerisinde olduğu bölgede tarımsal üretim için değerli olduğu kadar sanayinin de en önemli hammaddesidir. Binlerce yıllık geçmişe sahip bir pişmiş toprak ürünü olan tuğla, insanlığın çok erken dönemlerinden itibaren vazgeçilmez yapı malzemelerinden birisi olmuştur.

Bölgede var olan killi toprak, çok muhtemelen Lydia Devleti’nden bu yana yapıların tarzını belirlemiştir. Lydia evleri, genellikle taş ve killi topraktan imal edilen kerpiç kullanılarak almaşık bir yapıda inşa edilmiş yapılardır. Anadolu yapı geleneğinde kerpiç imal edilirken toprağın içerisine az miktarda saman ya da kıyılmış ot ilave edilirken Lydia kerpiçlerinde toprağa herhangi bir katkı maddesi ilave edilmemiştir. [1]  Anadolu’da ilk pişmiş tuğlanın üretimi ve kullanımı M.Ö. 4. yüzyılda Lydialılar tarafından gerçekleştirilmiştir. [2]  Bu durum, bölge toprağının tek başına bir yapı malzemesine dönüşmeye ne kadar elverişli olduğunu ve kaliteli bir hammadde olduğunu da kanıtlar durumdadır.

Bir yerleşim yere olarak ortaya çıktığı günlerden itibaren Turgutlu ve çevresinde tuğla ve kiremit üretimi yapıldığını düşünsek de bunu şu an için çok erken dönemlere ait bir belgeyle kanıtlayabiliyor değiliz. Ancak 1697 yılında kiremitçilik ile geçimini sağlayan 7 kişi olduğu[3], 1845’te ise ilçede kiremit üretimi ile geçimini sağlayan bir ailenin mevcut olduğu belge ile sabittir. [4]

Cumhuriyet döneminde toprak sanayinin Turgutlu’daki ilk fabrikası Kısmalı mevkiinde 1923’te kurulan Turgut Kooperatif Şirketi Tuğla ve Kiremit Fabrikası’dır.[5]  Burada Marsilya tipi kiremit üretilmektedir. Bu tesisin dışında bölgede erken dönemden itibaren birçok küçük işletmede ocak tipi dolu tuğla imalatı da yapılmaktadır.

Öncesinde elektrik, belediyeye ait tesiste ve çeşitli özel işletmelerde üretilirken 1964 yılında Turgutlu’ya Demirköprü Hidroelektrik Santrali’nden ulaştırılmaya başlamıştır. [6]  Şehir içerisinde belediye ve diğer işletmelerin ürettiği elektrik, ancak çok basit ihtiyaçları karşılamaya yeter düzeydeyken hidroelektrik santralinden gelen enerji çok daha yüksek boyutlara ulaşabilmektedir. Kısa süre içerisinde enerji, sanayi tesislerinde de kullanılabilir hale gelmiştir ve bu olay, öyle sanıyorum ki, Turgutlu’daki toprak sanayi için de bir dönüm noktasını oluşturacaktır.

Elektriğin böylesine yoğun kullanımından önce ilkel sayılabilecek tesislerde üretim yapılmaktadır. Bu tesisler genel olarak ovada yer almaktadır. Ancak enerjinin rahat ulaşılabilir olmasıyla beraber bu iş kolu, kısa zamanda büyük bir sektör haline gelmiştir. Bu dönemde hammadde Turgutlu Ovası’ndaki Çakal Azmağı denilen mevkiden temin edilmektedir. Tuğla ocakları da hammaddeye yakın konumda yer almışlardır. 1980 yılına kadar buradan toprak alımına devam edilmiş; o dönemde getirilen yasak sonrasında hammadde olarak kullanılan toprak, devletin işaret ettiği dağ ve tepelerden alınmaya başlamıştır.

1970’li ve 80’li yıllar, Turgutlu’da tuğla sektörünün en parlak dönemleri olmuştur. Tuğla sektörünün ihtiyaç duyduğu işgücü nedeniyle sektörden bağımsız olarak da zaten göç almakta olan ilçe hızla, öngörülmesi mümkün olmayan oranda kalabalıklaşmıştır.

17 Ağustos 1999 depremi, Turgutlu toprak sanayi için bir dönüm noktası olmuştur. Deprem sonrasında getirilen inşaat yasağı, sektörü çok zor bir duruma sokmuştur. Deprem öncesinde Turgutlu’da 71 adet firma varken[7] bu sayı giderek azalmıştır ve günümüzde yalnızca 20 fabrika tuğla ve kiremit üretimi yapmaktadır. 1984 yılında doğrudan sektör çalışanı sayısının 3.000 olduğu belirtilmişken günümüzde ise sektörün 1800-2000 arasında bir çalışanı mevcuttur. [8]

1980’li yıllarda Türkiye’nin tuğla ve kiremit ihtiyacının çok önemli bir kısmı Turgutlu’daki tesislerden karşılanırken bu oran, birçok etkenden dolayı giderek düşmüştür. Bu süreçte Salihli, Afyon, Aydın, İstanbul ve Tekirdağ başta olmak üzere ülkenin dört bir yanında da tuğla üretimi yaygınlaşmıştır ve özellikle nakliye maliyetleri açısından bu merkezlerle rekabet edebilmek her geçen gün zorlaşmıştır. Özellikle akaryakıt fiyatlarının giderek yükselmesi sonucunda nakliye maliyetlerinin aşırı yükselmesi ve 1999 depremi, Turgutlu toprak sanayinin ülke çapındaki payının azalmasına neden olmuştur.

Tüm olumsuzluklara, Turgutlu’nun tuğla ve kiremit üretimindeki payının 1980’li, 90’lı yıllara nazaran düşmüş olmasına rağmen toprak sanayi günümüzde de ilçenin itici güçlerinden, en önemli ekonomik odak noktalarından birisi durumunu korumaktadır. Bu işkolu yalnızca fabrikalardan ibaretmiş gibi de düşünülmemelidir. Nakliyeden makine üretimine pek çok yan iş dalı, ilçede ağırlıklı olarak toprak sanayinin çarpan etkisi sayesinde varlığını sürdürmektedir.

Turgutlu’da yazı dizisinin hazırlandığı 1984 yılından günümüze gelene dek farklı alanlarda da sanayi tesisleri kurulmuştur. Bugün ilçede tuğla ve kiremit üretiminin dışında da farklı sanayi kolları gelişmiş durumdadır. Ancak toprak sanayi, yine de etkin konumda bulunmaktadır.

Yazan Doğan Çizmeci / Derleyen Mehmet Gökyayla